Υπάρχει μια στιγμή στη ζωή του ανθρώπου όπου, κοιτώντας βαθιά κάποιον άλλον, αντικρίζει –χωρίς να το ξέρει- τον ίδιο του τον εαυτό.
Σαν να κοιτάζει μέσα από υγρά τζάμια, γεμάτα σκιές και αντανακλάσεις.
Σαν να μην ξεχωρίζει αν αυτό που βλέπει είναι πραγματικότητα ή απλώς ένας αντικατοπτρισμός των πιο μυστικών του πόθων, φόβων και πληγών.
Ένα βλέμμα που μας ενοχλεί.
Μια κίνηση που μας θυμώνει.
Ένας άνθρωπος που μας μαγνητίζει ή μας προκαλεί τρόμο, χωρίς να γνωρίζουμε ακριβώς γιατί.
Λίγοι τολμούν να αναρωτηθούν:
“Μήπως αυτό που βλέπω σε εσένα, είναι στην πραγματικότητα, κομμάτι του δικού μου εαυτού”;
Αυτό το αρχαίο παιχνίδι των ειδώλων και των σκιών, η ψυχανάλυση το ονόμασε Προβολή.
Η τέχνη της προβολής είναι τόσο παλιά όσο και η ίδια η συνείδηση.
Ο Πλάτωνας, στον “Φαίδρο”, μίλησε για την ψυχή που αναγνωρίζει τον εαυτό της, μέσα στα είδωλα του κόσμου.
Ο Ζακ Λακάν, από την πλευρά του, υπενθύμισε ότι ο άνθρωπος δεν γνωρίζει ποτέ άμεσα τον εαυτό του, καθώς το “είδωλο” προηγείται του “είναι”.
Και οι σύγχρονοι επιστήμονες όμως, όπως ο Gabor Maté, επιβεβαιώνουν πως η συναισθηματική μας ιστορία γράφει πάνω στον κόσμο μια ταινία, την οποία προβάλουμε ξανά και ξανά.
Η Πρώτη Φλόγα
Ο πρώτος που έδωσε επιστημονικό ορισμό στην έννοια ήταν ο Sigmund Freud.
Στο τέλος του 19ου αιώνα, ο Freud, στις θεωρίες του για τους μηχανισμούς άμυνας, μίλησε για την ανάγκη της ψυχής να προστατεύεται από τον ίδιο της τον πόνο.
Ένας από τους παλιότερους τρόπους να αντέξεις το βάρος της ύπαρξης σου είναι να “προβάλεις”, να “δανείζεις” στους άλλους, τα κομμάτια του εαυτού σου που δεν αντέχεις να αντικρίσεις.
Ύστερα, ο Carl Jung, φώτισε ακόμη περισσότερο τα μονοπάτια αυτής της διαδικασίας.
Για τον Jung, η προβολή δεν ήταν μόνο άμυνα, ήταν μέσο συνειδητοποίησης.
Μέσα από τις εικόνες που προβάλλουμε στους άλλους, μας δίδεται η ευκαιρία να ανακαλύψουμε τη δική μας Σκιά – το καταχωνιασμένο εκείνο κομμάτι, που ζητά επίμονα να λυτρωθεί.
Η Γέννηση της Προβολής
Από την παιδική ηλικία κιόλας, το άγνωστο προκαλεί φόβο.
Η ψυχή, αδύναμη μπροστά στην πολυπλοκότητα της ύπαρξης, αναζητά τρόπους να διαχειριστεί τον πόνο, την αδυναμία, την ενοχή, την επιθυμία.
Κι έτσι γεννιέται μια αρχαία αμυντική στρατηγική:
“Αποδίδω σε εσένα, εκείνο που φοβάμαι να αντικρίσω σε εμένα”.
Αν δεν αντέχω τη δική μου επιθετικότητα, θα τη δω σε εσένα.
Αν αρνούμαι τη δική μου αδυναμία, θα σε κατηγορήσω ότι είσαι ευάλωτος.
Για παράδειγμα, ίσως αισθάνεσαι φθόνο για έναν συνάδελφο που παίρνει συνεχώς αναγνώριση στη δουλειά.
Αυτή η αίσθηση του φθόνου, μπορεί να είναι η προβολή μιας δική σου ανάγκης, για αναγνώριση και αποδοχή.
Αντί να το αναγνωρίσεις ως δική σου επιθυμία, προβάλλεις την ανάγκη αυτή στον άλλον, καθιστώντας τον υπεύθυνο για τα συναισθήματα σου.
Η σκιά παίρνει σάρκα και οστά έξω από εμάς, για να μπορούμε να την πολεμήσουμε, να την απορρίψουμε ή όσο μεγαλώνουμε, να την αγκαλιάσουμε.
Η ψυχαναλύτριαNancy McWilliams, στην Ψυχαναλυτική Διάγνωση, περιγράφει την προβολή σαν μια ασυνείδητη ανταλλαγή:
“Εκεί που θα έπρεπε να πονέσουμε, θυμώνουμε. Εκεί που θα έπρεπε να φοβηθούμε, κατηγορούμε”.
Στην πράξη, η προβολή γίνεται μια σκιερή ζωγραφιά:βάφουμε τους άλλους με τα πιο τρομακτικά μας χρώματα, ελπίζοντας να λευκάνουμε τη δική μας ψυχή.
Η Γέννηση της Σκιάς
Κάθε φορά που πνίγουμε ένα συναίσθημα, κάθε φορά που αρνούμαστε ένα πάθος ή μια αδυναμία, δεν τα εξαφανίζουμε πραγματικά.
Απλώς τα εξορίζουμε στα υπόγεια του ψυχισμού μας, εκεί όπου οι αλήθειες γίνονται σκιές και τα όνειρα αντικατοπτρισμοί.
Και παραμένουν εκεί, μέχρι να τα συναντήσουμε ξανά, όχι μέσα μας, αλλά σε κάποιον άλλον.
Ένα παιδί που έχει διδαχθεί ότι “δεν πρέπει να θυμώνει” θα βλέπει αργότερα τους άλλους ως “κακούς” ή “επιθετικούς”.
Μια γυναίκα που έχει μάθει να καταπνίγει τη φιλοδοξία της, μπορεί να ζηλεύει ασυνείδητα τις επιτυχημένες φίλες της.
Ή ένας άντρας που δεν αποδέχεται τη δική του ευαλωτότητα, θα περιγελά όσους εκφράζουν ανοιχτά τα συναισθήματά τους.
Όπως έλεγε και ο Jung:
“Aυτό που αρνούμαστε να αντιμετωπίσουμε μέσα μας, επιστρέφει σε μας, φορώντας τη μάσκα των άλλων”.
Το Θύμα και ο Θύτης στο ίδιο Σώμα
Η προβολή δεν είναι απλώς μια ψυχολογική άμυνα – είναι μια ολόκληρη παράσταση ζωής.
Στις σχέσεις μας, τις περισσότερες φορές, αγαπάμε και μισούμε:
Όχι τον άλλον, αλλά ό,τι εκείνος μας ξυπνά μέσα μας.
Και αυτή η αλήθεια ηχεί σαν ψίθυρος πίσω από κάθε υπερβολική κριτική, κάθε ξαφνικό πάθος ή ανεξήγητο θυμό.
Ο άλλος γίνεται η σκηνή, όπου παίζεται το δικό μας δράμα.
Γίνεται ήρωας ή εχθρός σε ένα έργο που εμείς έχουμε γράψει – συχνά ασυνείδητα.
Ένα ανυπόφορο αφεντικό που “μας καπελώνει” ίσως να καθρεφτίζει τη δική μας, κρυφή επιθυμία για εξουσία.
Ή ένας σύντροφος που “ζητά διαρκώς φροντίδα” μπορεί να αγγίζει το ξεχασμένο παιδί μέσα μας, που κάποτε σίγησε για να επιβιώσει.
Συλλογικές Προβολές: Όταν το Εγώ γίνεται Εμείς
Ωστόσο, δεν είναι μόνο τα άτομα που προβάλλουν.
Ολόκληρες κοινωνίες υφαίνουν τον ίδιο μηχανισμό, σε μαζική κλίμακα.
Όταν ένας λαός δαιμονοποιεί έναν άλλο, όταν μια κοινωνία στιγματίζει μια μειονότητα, όταν ένας κόσμος εχθρεύεται το άγνωστο, εκεί η προβολή φορά το προσωπείο του “εμείς” εναντίον “αυτών”.
Η κοινωνία, μας προβάλλει τις πιο καταπιεσμένες της επιθυμίες και φόβους πάνω σε “άλλους”:
τους ξένους, τους “διαφορετικούς”, τους αδύναμους, τους επαναστάτες.
Ό,τι δεν μπορεί να αντέξει μέσα της, το εξορίζει σε αυτούς που βαφτίζει “ξένους”.
Ένας κόσμος που δεν τολμά να κοιτάξει τις σκιές του, αργά ή γρήγορα, τις πολεμά στο πρόσωπο των αθώων.
Οι Θετικοί Αντικατοπτρισμοί
Η προβολή παρόλα αυτά, δεν αφορά μόνο τα αρνητικά.
Συχνά, ό,τι θαυμάζουμε παράφορα σε κάποιον άλλον, το θάρρος του, τη λάμψη του, την ευφυΐα του, είναι σπέρματα δυνάμεων που δεν έχουμε ακόμα τολμήσει να αναγνωρίσουμε μέσα μας.
Ο Rumi το περιέγραψε με μια υπέροχη εικόνα:
“Δεν μπορείς να ερωτευτείς κάτι που δεν έχεις ήδη μέσα σου.”
Κάθε θαυμασμός, κάθε έρωτας, κάθε βαθύς πόνος, είναι ένα κάλεσμα να επιστρέψουμε στον εαυτό μας.
Να αναγνωρίσουμε πως δεν είμαστε μόνο ό,τι βλέπουμε στον καθρέφτη, αλλά και ό,τι αρνούμαστε να δούμε.
Η Αυτογνωσία ως Αντίδοτο
Ο Joseph Campbell έλεγε ότι:
“Tο σπήλαιο που φοβάσαι να μπεις, κρατά τον θησαυρό που ψάχνεις”.
Και το σπήλαιο αυτό, στην περίπτωση της προβολής, είναι η επιστροφή…στον εαυτό μας.
Η ενδοσκόπηση – όσο δύσκολη κι αν είναι- είναι το μέσο για να διαχωρίσουμε τι ανήκει σε εμάς και τι στον άλλο.
“Ποια θλίψη είναι δική μου και ποιααπό αυτά τα συναισθήματα δεν μου ανήκει”;
Και κυρίως, να αποδεχθούμε με ευγνωμοσύνη ότι οι άλλοι, δεν ήρθαν στη ζωή μας για να κουβαλήσουν τη δική μας σκιά.
Αν δεν γνωρίζουμε ποιοι είμαστε, η ζωή θα μας φέρνει συνεχώς αντιμέτωπους με τους “κακούς άλλους”.
Όπως σημειώνει η Nancy McWilliams, η πραγματική ωριμότητα έρχεται όταν μπορούμε να πούμε:
“Αυτό δεν είναι δικό σου. Είναι δικό μου”.
Η αυτογνωσία δεν είναι απλώς ένα ταξίδι αυτοβελτίωσης, αλλά μια πράξη γενναιότητας.
Να κοιτάξεις τον εαυτό σου κατάματα με θάρρος, να αναγνωρίσεις τις αδυναμίες σου και να τους απλώσεις το χέρι με κατανόηση και όχι με μίσος.
Κάθε φορά που κάποιος μας προκαλεί έντονα συναισθήματα -αρνητικά ή θετικά- μπορούμε να ρωτήσουμε:
- Τι είναι αυτό που με ενοχλεί τόσο πολύ;
- Είναι όντως “εκεί έξω” αυτό που βλέπω, ή μήπως βρίσκεται “εδώ μέσα”;
Σύμφωνα με τον Gabor Maté:
“Eκεί που υπάρχει υπερβολή, υπάρχει ιστορία”.
Η ιστορία της δικής μας πληγής, όχι απαραίτητα του άλλου.
Η προβολή γίνεται, έτσι, καθρέφτης αυτογνωσίας.
Μια ευκαιρία να δούμε, όχι τι είναι ο άλλος, αλλά τι κουβαλάμε εμείς.
Επιστροφή στο “Σπίτι” Μας
Όταν έγραφα αυτές τις γραμμές, σκεφτόμουν όλα εκείνα τα βλέμματα που κάποτε με πλήγωσαν ή με μάγεψαν.
Σκεφτόμουν πόσες φορές θεώρησα τον άλλον εχθρό ή σωτήρα μου, πριν καταλάβω ότι ήταν απλώς ένας καθρέφτης.
Και κάθε φορά που άφηνα ένα κομμάτι μου να φανεί μέσα από αυτόν τον καθρέφτη, ένιωθα λιγότερο μόνος.
Πιο αληθινός.
Πιο ζωντανός.
Ίσως να μη γλιτώσουμε ποτέ εντελώς από την προβολή.
Ίσως και να μη χρειάζεται.
Αρκεί να την αναγνωρίζουμε καινα κρατάμε την καρδιά μας ανοιχτή, σε κάθε αντανάκλαση που μας προσφέρει ο κόσμος.
Γιατί, τελικά, εκεί που τελειώνει η προβολή, αρχίζει η αγάπη.
Μαζί με κάθε προβολή, γεννιέται και μια δυνατότητα:
Η δυνατότητα να ξαναγνωρίσουμε τον εαυτό μας, μέσα από το βλέμμα που νομίσαμε πως ήταν ξένο.
Δεν είναι εύκολο.
Χρειάζεται θάρρος να πούμε: “Αυτό που με πληγώνει στον άλλον, είναι μια παλιά πληγή μέσα μου που ζητάει φως”.
Όμως κάθε τέτοια αναγνώριση είναι ένα μικρό θαύμα.
Ένα άνοιγμα στο μυστήριο του να είσαι άνθρωπος, εύθραυστος, φωτεινός και σκοτεινός μαζί.
Και ίσως, μέσα σε αυτό το μυστήριο, να ανακαλύψουμε ότι το νόημα δεν ήταν ποτέ να αλλάξουμε τους άλλους.
Αλλά να επιστρέψουμε σιγά-σιγά στον εαυτό μας.
Στο μόνο σπίτι που θα έχουμε ποτέ.
Υ.Γ.
“Κι αν η σκιά που βλέπεις στους άλλους, είναι το φως που φοβάσαι να αγγίξεις”;
Γιώργος Ντίνος
Σύμβουλος Αυτογνωσίας & Μεταμόρφωσης
Well-being Mentor
Co-founder of Butterfly Effect Holistic Harmony Center
Ακολούθησε μας για περισσότερες συμβουλές και έμπνευση!
Μάθε περισσότερα και ανακάλυψε τον κόσμο του Butterfly Effect Holistic Harmony Center
